Południowe, zryte kraterami wyżyny Księżyca… Trudno o mocniej zbombardowany meteorytami, a jednocześnie monotonny rejon księżycowego globu. Wydawać by się mogło, że to wielki kawał doskonale martwej skały. To jednak tylko pozory – nie zawsze tak było!
Przewidywalność pokrytej kraterami uderzeniowymi powierzchni kontrastuje z zalanymi lawą morzami północy, obfitującymi w zróżnicowane i często zaskakujące formacje terenowe. To właśnie tam, na północy, lądowała większość księżycowych misji. Ich celem były głównie rejony mórz lub okalające je pasma górskie. I to tam – na bazaltowej powierzchni mórz, dostrzegamy najwięcej śladów aktywności wulkanicznej.
Okazuje się jednak, że brak wulkanizmu na południu to tylko pozory. Na zdjęciu, które wykonałem 31 marca tego roku widać dobrze rejon krateru Gemma Frisius. Wydaje się nie wyróżniać niczym szczególnym. Mocno zerodowane obrzeża, w środku centralny stożek…
Na dnie krateru znajdziemy jednak coś więcej. Jak wskazuje Eric Douglass w pracy pt. The Moon – The volcanic features of the Gemma Frisius region *, znajdujące się przy wschodniej krawędzi krateru wzniesienie jest stożkiem wulkaniczym, przypominającym wulkany tarczowe na Hawajach. Obiekt ma średnicę ok. 22 km. Na jego szczycie znajduje się duży krater, czy może raczej kaldera powstała po zapadnięciu się pierwotnego krateru. Jej średnica wynosi ok. 4 km, a osiągnęła ją prawdopodobnie pod wpływem intensywnego bombardowania meteorytami.
Nie jest to jedyny obiekt wewnątrz Gemma Frisius o wulkanicznej genezie, związanej z wyrzutem materiału piroklastycznego. Materiał taki powstaje gdy rozpylone lub wyrzucone w górę cząstki lawy zastygają opadając na powierzchnię. Douglass wskazuje również niewielki krater, wokół którego rozpościera się ciemna otoczka z materiałów piroklastycznych. Obiekt znajduje się na południe od mocno zerodowanego wzniesienia centralnego.
Nie jest jasne czy krater ma charakter wulkaniczny, czy uderzeniowy. Ciemna, piroklastyczna otoczka może się prawdopodobnie formować na dwa sposoby. Po pierwsze – w wyniku erupcji wulkanicznej, gdy lawa pod ciśnieniem znajduje ujście, formując wulkaniczny krater. Według Douglassa przykładem tego typu formacji są małe kratery znajdujące się na dnie krateru Alphonsus. Drugi przypadek to uderzenie, wzbijające ponad powierzchnię cząstki magmy zalegającej pod cienką skorupą, złożoną z lżejszych minerałów.
Jednak skąd w tym miejscu wulkany?
Odpowiedzi na to pytanie należy szukać analizując występowanie skał zawierających komponent KREEP. Jest to składnik księżycowych skał zawierający potas (K), pierwiastki ziem rzadkich (REE, – rare earth elements) i fosfor (P). Znajdują się w nim także pierwiastki produkujące energię cieplną w procesie radiaktywnego rozpadu: potas-40, uran i tor. Jego największą koncentrację notujemy na obszarze Oceanu Burz, który był swego czasu teatrem aktywności wulkanicznej na gigantyczną skalę. Jednak izolowane ogniska KREEP spotykamy także poza typowo „morskimi” obszarami. Jednym z nich jest właśnie region Gemma Frisius…
Co możemy powiedzieć na temat genezy księżycowego wulkanizmu na podstawie odkryć dokonanych w rejonie Gemma Frisius? Czy księżycowe kratery kiedyś jeszcze dadzą o sobie znać? Dowiesz się tego z kolejnego artykułu: Gemma Frisius i nuklearny wulkanizm Księżyca
Zobacz także:
- Gemma Frisius i nuklearny wulkanizm Księżyca
- Mons Rümker i Ocean Burz, czyli gdzie są wulkany?
- Jak powstał Ocean Burz?
* Douglass, Eric: The Moon – The volcanic features of the Gemma Frisius region, Journal of the Association of Lunar & Planetary Observers, The Strolling Astronomer (ISSN 0039-2502), Vol. 45, No. 2, p. 22 – 24 (Spring 2003)
